Nie lubię słowa „tolerancja”. To takie hasło-wytrych, wykorzystywane z lubością przez wszystkich do walki o swoje racje. Można nim obronić każde poglądy, z rasizmem włącznie („jak to, nie tolerujesz mojej nietolerancji?!”). 

Paradoks prawda? Ale dopuszczamy do niego jedynie wtedy, gdy bawimy się w słowną szermierkę, bez zrozumienia prawdziwego znaczenia „tolerancji” jako pewnego zbioru wartości. Bo dla mnie TOLERANCJA to idea. Idea, którą z pełną świadomością i odpowiedzialnością pragnę promować, chociażby na blogu. Warto jednak najpierw wyjaśnić, co ona oznacza.

Etymologia & Historia

Słowo pochodzi, a jakże, z łaciny – tolerantia jest zwykle tłumaczone jako „cierpliwa wytrwałość”; od łac. czasownika tolerare – „wytrzymywać”, „znosić”, „przecierpieć”, „ścierpieć”, ale również „popierać” i „podtrzymywać” (za Wikipedia.org). Do tej mnogości znaczeń jeszcze wrócimy, ale najpierw przypomnijmy sobie, jak to pojęcie powstało i w jaki sposób było rozumiane w przeszłości.

Przez wiele wieków tolerancja dotyczyła wyłącznie kontekstu religijnego, w szczególności relacji między władzą a mniejszościami religijnymi. Do jakiego stopnia rządy powinny tolerować wyznania sprzeczne z wiarą oficjalną? Z tym problemem borykało się Cesarstwo Rzymskie, które po podbojach terytorialnych nagle znalazło w swoich granicach barbarzyńców wyznających zoroastryzm, judaizm czy… chrześcijaństwo. Wtedy to chrześcijanie byli mniejszością, domagającą się praw.

Sytuacja w Średniowieczu oczywiście odwróciła się na korzyść chrześcijan, którzy kolonizowali tereny, gdzie dominowała obca wiara i kultura. W tym czasie obiektem prześladowań byli chociażby Żydzi. Sytuacja skomplikowała się w okresie Reformacji, gdy samo chrześcijaństwo przeżyło rozłam i wrogiem z zasady stał ten, kto wyznawał inny odłam religijny niż aktualnie panujący władca. Do tolerancji religijnej nawoływał wówczas m.in. polski kapłan i uczony Paweł Włodkowic. Rzeczpospolita Obojga Narodów (unia Polski i Litwy) była jak wiemy ewenementem na skalę europejską, jeśli chodzi o tolerancyjne i otwarte podejście. Kraj bez stosów. Wielokulturowy, wielonarodowy i… potężny. Wielu historyków podkreśla, że Polska nigdy wcześniej ani nigdy później nie osiągnęła tak silnej pozycji na arenie międzynarodowej.

Powróćmy do naszej tolerancji. Choć  przewija się ona przez wieki w traktatach polityków, filozofów i uczonych, tak naprawdę aż do XX w. oznaczała właśnie tolerancję religijną, przy czym i tu jej rozumienie było niepełne (nie uwzględniała chociażby ateistów). I dopiero w ubiegłym stuleciu zaczęto mówić o tolerancji w szerszym kontekście – dyskryminacji na tle rasowym, seksualnym, światopoglądowym, na tle płci czy niepełnosprawności.

Tolerować =/= Akceptować?

Koronny argument osób o mocno konserwatywnych (łagodnie mówiąc) poglądach. „Tolerować to ni mniej ni więcej jak cierpliwie znosić” – mówią. „Tolerować to nie znaczy akceptować” – mówią. „Ja toleruję pedałów, przecież jeszcze żadnego nie zabiłem, hehe.”

W swej argumentacji sięgają oni do wyżej opisanych źródeł. Szkoda, że nie uwzględniają pewnego czynnika, z którym chyba zgodzą się jezykoznawcy. Pojęcia ewoluują, tak jak język ewoluuje. Tolerancja jest słowem bardzo dynamicznym pod względem semantyki. Dosłowne tłumaczenie sprzed wieków dziś już do niego nie pasuje, chociażby dlatego,  że jak wykazaliśmy powyżej, słowo to było wówczas używane w nieco innym, mocno ograniczonym kontekście.

Jak więc najlepiej obecnie tłumaczyć słowo tolerancja? Cóż, nie mam zamiaru tutaj wyważać otwartych drzwi – wystarczy sięgnąć do Słownika Języka Polskiego PWN, by znaleźć bardzo dobrą definicję:

Tolerancja – poszanowanie czyichś poglądów, wierzeń, upodobań, różniących się od własnych;

Poszanowanie. Chyba właśnie o ten szacunek chodzi najbardziej. Świetnie, że nie mordujesz homoseksualistów, brawo, medal na starcie. Ale dlaczego wyrażasz się o nich pogardliwie? Uprzedzając, nie chodzi tutaj tylko o samo słowo pedał, które oczywiście bywa używane w sposób żartobliwy przez samych zainteresowanych. Chodzi o kontekst, więc przestańmy udawać głupich i łapać się za słówka. Wystarczy odrobina emocjonalnej inteligencji, żeby ten kontekst wyczuć i zrozumieć.

Tak na marginesie, warto zwrócić uwagę, jak z problemem wieloznaczności poradzono sobie w języku angielskim, gdzie w zasadzie rozróżniamy dwa słowa: tolerance i toleration. Znów za Wikipedią:

Tolerance is an attitude of mind that implies non-judgmental acceptance of different lifestyles or beliefs, whereas toleration indicates the act of putting up with something that one disapproves of.

Granice Tolerancji

Paradoks tolerowania nietolerancji nie jest żadnym nowym odkryciem. Filozof Karl Popper pisał w 1963 roku:

Czy tolerancyjne społeczeństwo powinno akceptować nietolerancję? A co jeśli tolerując czyn „A”, społeczeństwo niszczy samo siebie? (…)

Niektóre państwa uznają zniesienie nazizmu w Niemczech za przejaw nietolerancji, podczas gdy w Niemczech to właśnie nazizm jest uważany za niedopuszczalnie nietolerancyjny. (…)

Bezgraniczna tolerancja musi prowadzić do jej zaniku. Jeśli rozszerzymy bezgraniczną tolerancję nawet na tych, którzy nie są tolerancyjni, jeśli nie jesteśmy gotowi bronić tolerancyjnego społeczeństwa przed atakiem nietolerancyjnego, wtedy tolerancyjny zostanie zniweczony, a tolerancja z nim.

Shutterstock